مدت مطالعه: 3 دقیقه

نظامی گنجوی، حکیم جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید، از برجسته‌ترین شاعران و داستان‌سرایان قرن ششم هجری است که با خلق آثار بی‌نظیر خود، جایگاهی والا در ادبیات فارسی و جهانی به دست آورده است. با وجود ابهامات درباره تاریخ دقیق تولد و زندگینامه او، پژوهشگران با استناد به اشعار و آثارش، اطلاعات ارزشمندی درباره این شاعر بزرگ استخراج کرده‌اند.

زندگی و خاستگاه نظامی گنجوی

نظامی در شهر گنجه متولد شد و اصالت او به عراق عجم، قم یا تفرش نسبت داده شده است. پدرش یوسف و مادرش رئیسه نام داشتند. تاریخ‌دانان تولد او را بین سال‌های ۵۳۵ تا ۵۴۰ قمری تخمین زده‌اند. نظامی از دانش‌های رایج زمان خود، از جمله علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی و زبان عربی آگاهی گسترده‌ای داشت و این دانش عمیق در اشعار او به وضوح نمایان است.

خمسه نظامی؛ گنجینه‌ای از ادب و حکمت

معروف‌ترین اثر نظامی، خمسه یا پنج گنج است که حاصل سی سال تلاش و خلاقیت این شاعر بزرگ است. این مجموعه شامل پنج مثنوی به نام‌های مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه است. هر یک از این آثار، گوهری درخشان در ادبیات فارسی محسوب می‌شوند:

• مخزن‌الاسرار: نخستین اثر نظامی که در جوانی سروده شد و به بهرام شاه، حاکم ارزنگان، تقدیم گردید. این کتاب در بیست و یک مقاله به موضوعات عرفانی و اخلاقی مانند آفرینش، بعثت، معراج پیامبر و نصیحت پادشاهان پرداخته است.

• خسرو و شیرین: داستان عاشقانه‌ای که به درخواست اتابک شمس‌الدین جهان پهلوان سروده شد.

• لیلی و مجنون: شرح دلدادگی قیس بن عامر (مجنون) به لیلی، که به ابومظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه تقدیم شده است.

• هفت پیکر: این اثر که به بهرام‌نامه نیز معروف است، داستان بهرام گور را روایت می‌کند و از نظر مضامین بدیع و تشبیهات دل‌انگیز، شاهکار خمسه به شمار می‌رود.

• اسکندرنامه: آخرین مثنوی خمسه که در دو بخش شرف‌نامه و اقبال‌نامه، داستان‌های افسانه‌ای اسکندر مقدونی را روایت می‌کند.

دیوان اشعار و تأثیر نظامی بر ادبیات فارسی

علاوه بر خمسه، نظامی دیوانی شامل غزلیات، قصاید، مقطعات و رباعیات دارد که در فواصل سرودن خمسه به نظم درآورده است. نظامی نه تنها در داستان‌سرایی تبحر داشت، بلکه در ساخت واژه‌ها و ترکیبات نو و دل‌پسند نیز بی‌همتا بود. او شعر تمثیلی را در زبان فارسی به اوج رساند و تأثیر شگرفی بر شاعران پس از خود، مانند امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی و جامی گذاشت.

درگذشت و بزرگداشت نظامی

تاریخ دقیق درگذشت نظامی نیز مورد اختلاف است، اما بر اساس شواهد، او در اواخر قرن ششم هجری (پس از ۵۹۷ یا ۵۹۸ قمری) در شهر گنجه درگذشت. به پاسداشت این شاعر بزرگ، در سال ۱۳۹۵ با پیشنهاد دکتر سعید شفیعیون، ۲۱ اسفند به عنوان روز بزرگداشت نظامی گنجوی در تقویم رسمی کشور به تصویب رسید.

نظامی؛ ستاره‌ای درخشان در آسمان ادب فارسی

نظامی گنجوی را می‌توان در کنار فردوسی و سعدی، از استادان مسلم زبان فارسی دانست. او با خلق آثاری ماندگار، نه تنها ادبیات فارسی را غنی‌تر کرد، بلکه میراثی گران‌بها برای نسل‌های آینده به جای گذاشت. روز بزرگداشت نظامی، فرصتی است تا بار دیگر به نقش بی‌بدیل این شاعر بزرگ در اعتلای فرهنگ و ادب ایران زمین ادای احترام کنیم.

محدثه غلامی- دبیر انجمن زبان و ادبیات فارسی دانشگاه هرمزگان